FOTO: Lazarev grad u Kruševcu – između mita i stvarnosti
Ostaci nekadašnjeg utvrđenja kneza Lazara uzdižu se iznad svakodevice kruševačkih ulica, predstavljajući centralno mesto oko kojeg se taj grad razvio. Danas je to utvrđenje najveća znamenitost tog šarmantnog malog grada u centralnoj Srbiji, kojeg – iako njegovi stanovnici poštuju istoriju – muče svi problemi modernog sveta, poput odlaska mladih.
U današnje doba – kada su se ljudi izborili za to, da ne budu podanici vladara, već slobodni ljudi jednaki pred formalnim društvenim poretkom – mit i dalje ima sposobnost da nas fascinira i oblikuje. Jer formiran je kroz iskustvo nebrojanih generacija ljudi i po svojoj prirodi je univerzalan. Sam pojam srednjevekovnog zamka ima mitološko značenje. Tvrđave su u srednjem veku predstavljale svojevrsna središta, oko kojih su nicala naselja. Zato što garantuju sigurnost i uređen poredak, poput modernih institucija danas. Na podsvesnom nivou daju osećaj više svrhe ljudima koji žive oko njih. Tako je i današnji grad Kruševac praktično nastao oko te tvrđave, u kojoj se nalazila prestonica kneza Lazara Hrebeljanovića, srednjevekovnog srpskog vlastelina i vođe srpske vojske u Bitci na Kosovu.
Od pešačke zone u centru Kruševca do Lazarevog grada treba pešačiti nepunih deset minuta. Posle širokog bulevara – na kojem gradska kuća izgrađena u klasičnom stilu štrči u odnosu na moderne zgrade iz druge polovine prošlog veka, kada je taj grad industrializovan i dodatno naseljen – put vodi manjom ulicom sa nešto starijim i skromnijim građevinama. Ubrzo u daljini počinje da se nazire donžon kula srednjevekovnog utvrđenja.
Ujedno ona je i najočuvaniji deo stare fortifikacije. Osim nje, tvrđava se sastoji od manjih ostataka zidova, šančeva, crkve Lazarice, a na njenom platou nalazi se i kruševački Narodni muzej. Prva stvar koja se da primetiti po dolasku u Lazarev grad, jeste da je to mesto uređeno i dobro održavano.
Na putu ka Lazarevom gradu zastao sam u kafani koja se zove Porta (slika iznad) i nalazi se pored same donžon kule. Kada sam rekao da sam fotograf iz Novog Sada i da pravim priču o Lazarevom gradu, žena u srednjim četrdesetim godinama, koja čisti tu kafanu, rekla je da će pozvati konobara Marka, jer on zna dobro da govori o tome. Ali svejedno nije propustila da mi kaže, da se u Kruševac udala iz Zvornika u koji je ranije izbegla iz Tuzle za vreme rata u Bosni. U Kruševcu su je ljudi prihvatili velikog srca, te bi rado živela tu do kraja života. Ona je takođe naglasila i to, da smatra da za srećan život ne treba biti moderan po svaku cenu, ali da ne treba ni prevagnuti na drugu stranu, te odbacivati sve što je moderno. Ubrzo došao je i konobar Marko Mihaljević, momak iz Kruševca star tek nešto više od trideset godina.
-Busamo se u grudi zbog ove tvrđave, a u centu grada imamo ruševinu. Počeli su jednom obnovu, pa su stali. U Evropi, na primer u Rumuniji, svi dvorci su obnovljeni. Dolaze nam često dečije ekskurzije, a ponekad i stanci iz evropskih zemalja, popt Italije. Turci su ovo mesto zvali Šaren grad, jer je kao jedan od materijala korišćeno oblo raznobojno kamenje. Turci ga nisu srušili, jer su verovali da u takvim starim utvrđenjima žive duhovi. Obližnji Stalać je možda u četrnaestom veku bio važniji od Kruševca, zbog prelaza preko Morave. Ali ovde se verovatno brže mogao napraviti centar – priča Marko, koji je kroz razgovor otkrio da je nekad studirao istoriju, ali je potpuno zadovoljan poslom konobara.
-Istoriju sam studirao jer me je deda zainteresovao za to. Međutim vrednost filozofskog fakulteta je da se može pobediti u pijanim svađama. U ovom gradu može se imati mir, ali karijera i dinamičan život malo teže. Zato mladi uglavnom odlaze u Beograd. Da li je ovde dobro, zavisi od toga ko šta hoće u životu – smatra konobar Marko Mihaljević.
Prema podacima sa Vikipedije, utvrđenje u Kruševcu prvi put se pominje 1381. godine, te ga je najverovatnije podigao sam knez Lazar, ili je pak proširio i ojačao neku stariju utvrdu koja se tu nalazila. Lazarev sin despot Stefan upravljao je Srpskom despotovinom iz Kruševca sve do 1405. godine, kada je premestio prestonicu u Beograd. Turci su konačno trajno osvojili Kruševac 1454. godine.
Zaista sam uživao u postavci kruševačkog Narodnog muzeja, koja je organizovana tako da prikazuje širi spektar prošlosti Kruševca i Lazarevog grada – od praistorije, pa sve do modernog doba. Imao sam priliku da vidim artefakte Vinčanske i Starčevačke kulture, srednjeg veka, kao i sjajnu kolekciju starih fotoaparata, što je na mene ostavilo poseban utisak. Nažalost, uprkos pokušajima uživo, preko telefona i elektronske pošte, nisam uspeo da dobijem izjavu ni jednog stručnjaka iz muzeja o istoriji lokaliteta Lazarevog grada, kao ni o njegovom značaju za grad Kruševac.
Crkvu posvćenu svetom Stefanu, poznatiju kao Lazaricu, podigao je najverovatnije sam knez Lazar između 1377. i 1380. godine. Njena spoljašnjost urađena je na vizantijski način, a smatra se da njena arhitektura predstavlja početak moravskog stila. Prvi je objekat u Srbiji, koje je stručno restauriran i konzerviran početkom dvadesetog veka, pod rukovodstvom arhitekte Pere J. Popovića. U njoj počiva i deo moštiju kneza Lazara – kasnije proglašenog za svetca – u sarkofagu od ružinog drveta, ukrašenog srebrom (slika ispod). Ova crkva simbolično se nalazi u samom centru kruševačke tvrđave, oko koje je nikao današnji grad. Na taj način ona kao da nemo svedoči o ljudskoj težnji da pronađu pojam centra u nečem uzvišenom.
Međutim, iako istoriju i mitove treba poštovati, da bi ljudi videli svoju budućnost na nekom mestu, istorija i mitovi nisu dovoljni. Potrebno je da ljudi imaju perspektivu da odaberu životni smer u skladu sa svojim afinitetima i sposobnostima. A za to potreban je uređen i pravedan poredak – baš onakav kakav srednjevekovni zamak predstavlja u našem kolektivnom nesvesnom.
Fotografije i tekst: Miloš Pavkov
Više fotografija na: https://milospavkov.net/2022/03/26/lazarev-grad-tvrdjava-izmedju-mita-i-stvarnosti/