175 GODINA MAJSKE SKUPŠTINE (1848-2023)
Pre tačno 175 godina, na Majskoj skupštini održanoj 1848. godine u Sremskim Karlovcima, proglašena je Srpska Vojvodina. Nastala je u jednom burnom periodu evropske istorije, u okviru tadašnje Habzburške carevine, na univerzalnim principima slobode, nezavisnosti, prava na sopstveni jezik i veru, slobode misli i reči. Termin Vojvodina, danas naziv za oblast i autonomnu jedinicu u sastavu Republike Srbije, dugo je bio samo politički pojam koji je označavao jedinstvenu nacionalnu i političku zajednicu, kroz koju je srpski narod nastanjen u Habzburškoj monarhiji, nastojao da sačuva svoj verski i nacionalni identitet. Misao o autonomiji – Srpskoj Vojvodini predstavljala je srž, temelj političke, pa i oružane borbe koju su Srbi radi ostvarenja svojih nacionalnih prava u Južnoj Ugarskoj vodili gotovo dva i po veka. Tako je u toku te dugotrajne borbe izgrađen pojam Vojvodine.
Talas političkih promena i revolucionarnih zbivanja koja su februara 1848. godine počela u Francuskoj, ubrzo će zahvatiti Evropu, pa i Habzburšku monarhiju. Bio je to samo nastavak Velike francuske revolucije iz 1789. godine, koja je pored prava čoveka i narodnog suvereniteta otvorila i pitanje nacionalnog suverenitzeta. A revolucionarna 1848. uvodi nacionalno pitanje na velika vrata u tokove evropske istorije. S obzirom na složeni etnički sastav Habzburške monarhije, nacionalno obeležje revolucije bilo je veoma izraženo. Osim socijalnih nemira i borbe za društvene promene, brojni narodi ovog Carstva zatražili su svoja nacionalna prava i slobode.
Revolucija u Beču koja je izbila 13. marta 1848. godine, dovela je do pada Meternihovog režima i proglašenja ustavnih sloboda u Austriji. Klemens Meternih (1773-1859), austrijki državni kancelar od 1821. godine, skoro trideset godina će „gvozdenom rukom“ sputavati nacionalne težnje svih drugih naroda u carstvu. Dešavanja u Beču bila su podsticaj za događaje u Pešti 15. marta, kada je revolucionarna peštanska omladina formulisala mađarski nacionalni program u 12 tačaka, tražeći građanske slobode i ravnopravnot, sveopšte obrazovanje, ukidanje feudalnih dažbina. Pod uticajem bečkog i peštanskog pokreta, Ugarski sabor je usvojio ove zahteve, a bečki dvor je već 17. marta priznao nezavisnu mađarku vladu na čelu sa grofom Lajošem Baćanjijem i Lajošem Košutom kao ministrom finansija. Nacionalna svest sazrela je i kod srpskog građanstva u Habzburškom carstvu, koje sve češće i sa sve većim simpatijama gleda preko Save i Dunava u svoje sunarodnike u tadašnjoj Kneževini Srbiji. Prelivši se iz Beča i Pešte revolucija je 1848. godine zahvatila i srpski narod u Habzburškoj monarhiji. Kako je do toga došlo?
Srbi su u početku oduševljeno podržali peštanski program verujući da se stvara nova Ugarska kao zajednica ravnopravnih naroda i da će u takvoj državi naći dostojno mesto. Najznačajniju ulogu u tim danima imala je srpska đačka i studentska omladina u Budimu, Pešti i Požunu (Bratilavi). Oni su, od 17. do 19. marta, formulisali srpske zahteve u 17 tačaka što je predstavljalo prvi program Srba u revoluciji. U tim zahtevima priznaje se mađarska narodnost i mađarki jezik kao državni jezik, ali se zahteva i priznanje srpske narodnosti i upotreba srpskog jezika u narodnim poslovima. Traži se sloboda veroispovesti i uređenja crkve, slobodno otvaranje i upravljanje školama i školskim fondovima, sazivanje Narodnog sabora svake godine i pravo direktnog obraćanja Sabora vladaru, uključivanje Srba u najviše organe vlasti i uređenje Vojne granice na osnovu slobode principa narodnosti.
Odbivši ove predloge, Mađari su počeli da Srbe optužuju za separatizam, tako da je prekinuta saradnja među njima. Centar revolucionarnih događaja ubrzo postaje Novi Sad, gde je 21. marta 1848. formiran revolucionarni odbor na čelu sa mladim poručnikom u ostavci i bivšim studentom prava Đorđem Stratimirovićem. Na narodnom zboru održanom u Novom Sadu 27. marta prihvaćen je program peštanskih Srba, kome je dodat zahtev da na Narodnom saboru budu prisutni i Srbi iz Dalmacije. Zahteve novosadskih Srba iznela je pred Ugarski sabor u Požunu delegacija predvođena advokatom Aleksandrom Kostićem i Đorđem Stratimirovićem, 8. i 9. aprila 1848. Međutim, sukob novosadske deputacije, tačnije Đorđa Stratimirovića i vođe mađarskog nacionalnog pokreta Lajoša Košuta, doveo je do zaoštravanja srpsko – mađarkih odnosa. Negirajući Košutovu teoriju o Mađarima kao jedinom „političkom narodu“, Stratimirović je zapretio da će ukoliko nova vlada ne osigura Srbima autonomiju, oni istu potražiti na drugom mestu. Košut je na to planuo i uzviknuo da su to reči veleizdaje i da samo mač može rešavati spor između Srba i Mađara.
Posle vesti o ovom sukobu vodeći srpski omladinci vratili su se u zavičaj da pripreme narod za predstojeće događaje. U porti Saborne crkve u Novom Sadu 19. aprila, na zahtev omladine, vođa novosadske delegacije Alekandar Kostić podneo je izveštaj o poseti Saboru i Košutu i narod je obavešten o nameri mađarske vlade da Srbe mađarizuje. Kao dokaz za to navedeno je naređenje da se čak i crkveni protokoli vode na mađarskom jeziku, kao i naređenje sveštenstvu da se u najkraćem roku nauči mađarski jezik. Tada je razjarena masa provalila u crkvu i od prote Pavla Stamatovića zatražila crkvene matrikule vođene na mađarskom jeziku, da bi ih potom, spalila u porti. Posle toga je masa sa zastavama i muzikom krenula u Karlovce da od mitropolita Josifa Rajačića zatraži sazivanje Srpskog narodnog sabora. Iako je bio protiv, Rajačić se pod pritiskom saglasio da se skupština održi 1. maja (13. po novom kalendaru). Obaveštena o nemirima na jugu države, a u nameri da suzbije srpski narodni pokret, mađarska vlada je 26. aprila za svog komesara imenovala tamiškog župana grofa Petra Čarnojevića i proglasila preki sud nad Banatom i Bačkom.
Narodna skupština, u istoriji poznata kao Majska skupština, trebalo je prvobitno da se održi u Novom Sadu. Pošto nisu uspele molbe upućene Čarnojeviću radi ukidanja prekog suda nad Novim Sadom, zakazana narodna skupština je održana u Sremskim Karlovcima od 13. do 15. maja 1848. godine po novom kalendaru. U danima pred Skupštinu mnoge javne ličnosti iz političkog i kulturnog života istupale su podstičući nacionalno raspoloženje među građanstvom. To je rezultiralo dolaskom velikog broja srpskih delegacija i na hiljade ljudi iz Srema, Bačke, Banata, Kneževine Srbije, Hrvatske i Slavonije. Procenjuje se da je u Sremskim Karlovcima već 30. aprila uveče bilo oko 15.000 ljudi različitog društvenog položaja: građana, sveštenika, seljaka, graničara, đaka i studenata. Atmosfera je bila obojena nacionalnim zanosom, na sve strane vijorile su se zastave – srpske trobojke, pevale su se rodoljubive pesme, zvonila su zvona sa crkava, pucale su puške, žene i deca su dočekivali pridošlice cvećem i vencima.
Na Majskoj skupštini donete su sledeće odluke:
⁻ mitropolit Josif Rajačić je proglašen za patrijarha, a pukovnik Ogulinske regimente, potonji general Stevan Šupljikac (đak Karlovačke gimnazije od 1799. do 1804.) za vojvodu;
⁻ srpski narod je politički slobodan i nezavistan pod domom austrijskim i krunom ugarskom;
⁻ proglašena je Srpska Vojvodina u koju ulaze Srem sa Granicom, Baranja, Bačka sa Bečejskim dištriktom i Šajkaškim bataljonom i Banat sa Granicom i Dištriktom kikindskim;
⁻ Srpska Vojvodina stupa u političke veze na temelju slobode i jednakosti sa Trojednom Kraljevinom Hrvatskom, Slavonijom i Dalmacijom;
⁻ stvara se stalni Narodni odbor kao izvršni organ Narodnog sabora (Skupštine) i imenuju njegovi članovi;
⁻ priznaje se „Vlaška narodna samostalnost“ (samostalnost rumunskog naroda);
⁻ imenuje se delegacija koja će zaključke skupštine izneti pred vladara, Hrvatski sabor i Slovenski kongres u Pragu.
Odluke Majske skupštine oduševljeno su prihvaćene od celog srpskog naroda, a uz izvesnu rezervu o pripadnosti Srema Vojvodini i od Sabora Trojedne kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Međutim, odbačene su od strane carskog dvora u Beču kao nezakonite. Srbi nisu priznati kao nacija, nego kao verska skupina, a za rešavanje svojih zahteva upućeni su na mađarsku vladu koja se odlučila za vojno rešenje. Rat je započeo carski general Janoš Hrabovski, zapovednik Petrovaradina, kada je, po naređenju mađarske vlade 12. juna 1848. napao Karlovce s ciljem da ih zauzme i rasturi Glavni odbor. Srbi su pod komandom Đorđa Stratimirovića odbili napad i primorali neprijatelja na povlačenje. Tako je započeo srpsko-mađarski rat. Do duboko u jesen 1848. mađarska vlada imaće značajnu podršku bečkog dvora u tom ratu.
Godine 1848. udareni su temelji celokupne nacionalne politike Srba u južnoj Ugarskoj. U revoluciju 1848. srpski narod u Habzburškoj monarhiji ulazi sa formiranom nacionalnom svešću i jasnim političkim programom. Srpski narodni pokret u Vojvodini poprima sve odlike revolucije koja se tada odvijala u Evropi. Srbi nisu tražili ništa što drugi nisu tražili za sebe. Sa obrazloženjem da u Ugarskoj može postojati samo jedan „politički narod“ – mađarski, Košut je nametnuo vojno rešenje. Rat je besneo na teritoriji cele današnje Vojvodine, pretvorivši se u jedan od najkrvavijih građanskih ratova u novijoj istoriji Evrope.
Upravo taj rat iskoristila je Habzburška monarhija da uspostavi staro stanje i zadrži svoje granice. Posle početka rata između Austrije i Mađarske u jesen 1848. menja se stav bečkog dvora prema srpskom pokretu. Sa namerom da pridobije Srbe kao saveznike protiv Mađara, carski dvor priznaje neke od odluka Majske skupštine. Nažalost, kao i bezbroj puta do tada, carski Beč nije držao do obećanja. Na kraju je od tekovina Srpskog narodnog pokreta jedino ostalo Vojvodstvo Srpsko i Tamiški Banat, administrativna oblast bez ikakvih samoupravnih prava sa sedištem u Temišvaru, stvorena carskim ukazom od 6. novembra 1849. i nominalna titula patrijarha koji se od tada bira u Karlovcima. Na taj način su konačno odbačeni zahtevi Srba da dobiju Vojvodinu u duhu Majske skupštine.
Bez obzira na to, svi potonji politički skupovi Srba u Habzburškoj monarhiji, programi srpskih političkih stranaka i stavovi pojedinih političara, kulturnih i javnih radnika, imali su svoje temelje u odlukama Majske skupštine 1848. godine – zahtevi za političkim pravima, nacionalnom ravnopravnošću, posebnom teritorijom organizovanom na nacionalnoj osnovi i autonomijom. Iako odluke Majske skupštine nisu ostvarene, bile su od posebnog značaja za istoriju Srba u Ugarskoj. Majska skupština je na demokratski način postavila temelje celokupne politike Srba u Ugarskoj od druge polovine 19. veka do raspada Habzburške carevine 1918. godine. Predstavljala je ključni događaj u procesu izgradnje i sazrevanja njihove nacionalne svesti. Na njoj se kristališe srpski nacionalni program koji je realizovan sedam decenija kasnije, završetkom Velikog rata i raspadom Austro-Ugarske 1918. godine, čime su ostvareni krajnji ciljevi – istinska sloboda i viševekovni san o ujedinjenju s braćom preko Save i Dunava. A vreme je potvrdilo ispravnost ovog puta i ove ideje, ukorenjene u narodu sve do naših dana. Neka tako i ostane.
Darko Paripović, istoričar
fotografija: „Majska skupština 1848.“ slika Pavla Simića